El Instituto Cervantes de Varsovia inauguró la exposición de 156 obras de Mauricio Amster y Walter Reuter. Las piezas, comisariadas por Michel Lefebvre Peña, Juan Manuel Bonet y Aku Estebaranz, fueron presentadas junto con Piotr Rypson, historiador del arte. Todos ellos conversaron sobre su valor estético, histórico y pedagógico durante el vernissage del 27 de noviembre. La muestra estará abierta al público hasta el 15 de febrero de 2026.
En plena Guerra Civil Española, dos creadores centroeuropeos unieron su talento para una misión insólita: enseñar a leer y contar a los soldados republicanos mientras defendían la libertad en el frente. El diseñador gráfico de origen polaco Mauricio Amster (1907-1980) y el fotógrafo alemán Walter Reuter (1906-2005), pionero del fotomontaje, concibieron una obra educativa de enorme potencia visual, convertida con el tiempo en una referencia del arte de la ilustración.
Ideada por los servicios de propaganda de la República, esta publicación combinaba imágenes de gran impacto con un diseño claro y funcional. Su objetivo era alfabetizar a los combatientes en medio del conflicto, pero también transmitir valores de justicia y resistencia. Bajo su aparente sencillez se escondía una revolución estética: tipografías modernas, composiciones dinámicas y un lenguaje visual que hacía del aprendizaje un acto político. Europeana la ha reconocido entre las obras más destacadas del arte español.
Amster, figura clave del diseño editorial en la España de los años treinta, y Reuter, fotógrafo de mirada comprometida, trabajaron juntos en dos ediciones sucesivas, ampliando contenidos y perfeccionando maquetas y ejercicios. Tras la derrota republicana, ambos emprendieron el camino del exilio: Amster continuó su brillante carrera en Chile, dedicado al mundo del libro, mientras Reuter se estableció en México, donde retrató la historia social del país con la misma mirada.
El reciente hallazgo de 2.200 negativos inéditos de Walter Reuter ha permitido descubrir las imágenes originales que sirvieron de base para sus fotomontajes. Este tesoro fotográfico se suma a los grandes archivos recuperados – Centelles, Capa, Taro, Chim o Campañà – ampliando el testimonio visual de la Guerra Civil Española. Estas fotografías y las piezas gráficas que generaron se presentan juntas por primera vez en esta exposición.
Mauricio Amster (1907-1980)
Mauricio Amster nació en la ciudad de Leópolis, en aquel momento polaca. Antes de llegar a Madrid en 1930, estudió diseño gráfico en Viena y Berlín. El fotógrafo alemán Walter Reuter (1906-2005) se instaló en España en 1933 huyendo del nazismo; destacado activista, siempre estuvo muy al tanto de las nuevas visiones de la fotografía moderna. Ambos profesionales pusieron su talento al servicio de la prensa y de la edición antes de comprometerse con los servicios de propaganda de la República Española en 1936.
La Cartilla escolar antifascista fue una iniciativa de los servicios de propaganda de la República para luchar contra el analfabetismo de los soldados republicanos. Esta herramienta, de aparente simplicidad, concebida para el aprendizaje de la lectura y de la aritmética durante la guerra civil española, fue elegida por la Biblioteca Digital de la Unión Europea (Europeana) entre las obras más importantes del arte español.
La maqueta de la primera edición de la cartilla, con una tirada de 25.000 ejemplares, fue realizada por Mauricio Amster con fotos de José Val del Omar y José Calandín. La segunda edición, con una tirada de 100.000 ejemplares, incluía además un cuaderno de ejercicios y una cartilla aritmética, también realizados por Amster. Este se unió a su amigo Walter Reuter para hacer nuevos fotomontajes más acabados y cambió la tipografía.
Mauricio Amster llegó a ser uno de los diseñadores gráficos más importantes en España en los años 30 del pasado siglo junto a su amigo Mariano Rawicz, también de origen polaco, con quien realizaba portadas de libros y maquetas de periódicos. Walter Reuter también llegó a ser uno de los fotógrafos más significativos de la guerra civil española, aunque su trabajo se desperdigó en 1939.
El hallazgo reciente de una caja con 2200 negativos inéditos de Reuter ha permitido descubrir las fotografías que sirvieron para realizar los fotomontajes de la Cartilla escolar antifascista.
Tras el descubrimiento de los negativos de Agustí Centelles, de Robert Capa, de Gerda Taro y David Seymour, de Chim, en la maleta mexicana y, más recientemente, los de Antoni Campañà, los negativos de Reuter enriquecen el testimonio fotográfico de la guerra civil española, completando los existentes en instituciones españolas como el Centro Documental de la Memoria Histórica de Salamanca, la Biblioteca Nacional de España o el Archivo Histórico del Partido Comunista de España.
Tras la victoria franquista, los dos autores de la cartilla emprendieron el camino del exilio junto a cientos de miles de republicanos españoles: Walter Reuter siguió su carrera en México realizando la documentación fotográfica de la historia de este país y Mauricio Amster continuó su trabajo tipográfico en Chile al servicio del libro y la edición. La Cartilla escolar antifascista es su obra más reconocida y se expone por primera vez junto a los negativos y fotografías en las que se basaron sus fotomontajes.
Walter Reuter (1906-2005)
El nombre de Walter Reuter (Berlín, 1906 – Cuernavaca, 2005) se encuentra íntimamente ligado a la Cartilla escolar antifascista. Este fotógrafo berlinés huyó de su Alemania natal perseguido por los nazis y se estableció en Málaga en 1934.
Tras el golpe de Estado franquista de julio de 1936, Walter se suma a las filas republicanas e inicia una brillante carrera fotográfica; realizando la cobertura de la Defensa de Madrid desde el periódico Juventud y ocupando el puesto de fotógrafo principal en la nueva etapa de la revista Ahora, a partir de enero de 1937. Amigo y estrecho colaborador de Robert Capa y Gerda Taro, publicó también en la revista francesa Regards.
En los días de la Cartilla escolar, Walter es el fotógrafo del Comisariado de Propaganda y responsable de su archivo de imágenes. Su participación en la segunda edición de la Cartilla le permite el reencuentro con su amigo Mauricio Amster, con quien colaborará en distintos proyectos para el Ministerio de Instrucción Pública -la propia Cartilla, las Colonias escolares o los Institutos Obreros- durante el verano de 1937.
El reciente descubrimiento de parte del archivo fotográfico de Walter Reuter en el archivo del fotógrafo y cineasta Guillermo Fernández Zúñiga-donde se encontraron los negativos preparatorios de la segunda edición de la Cartilla escolar y la nueva Cartilla aritmética– permite evaluar la participación de Walter en su creación, ya que se conservan sesiones fotográficas preparatorias de distintos fotomontajes que proporcionan una documentación de gran valor para recrear el proceso creativo de Amster en la Cartilla.
Tras el trabajo en la Cartilla escolar Walter Reuter continuó su labor en el Comisariado de Propaganda, hasta que a finales de 1937 abandona Valencia para trasladarse a Barcelona, siguiendo al Gobierno republicano. Cubrió la batalla de Teruel y la del Ebro, realizó numerosos reportajes fotográficos de retaguardia y acompañó a las tropas republicanas en su exilio en Francia a principios de febrero de 1939, tras la caída de Barcelona.
Fuente: Instituto Cervantes en Varsovia
Fotos: Weronika Bazydło
Grafik polskiego pochodzenia Mauricio Amster to postać kluczowa w XX-wiecznej historii projektowania książkowego i wydawniczego w Hiszpanii oraz Chile, podczas gdy w Polsce jego twórczość jest praktycznie nieznana. Teraz mamy okazję ją odkryć dzięki wystawie w Instytucie Cervantesa w Warszawie, gdzie jego prace prezentowane są wspólnie ze zdjęciami Waltera Reutera.
Kuratorami ekspozycji są Michel Lefebvre Peña, Juan Manuel Bonet i Aku Estebaranz. Podczas wernisażu 27 listopada 2025 opowiedzieli o wartości estetycznej, historycznej i pedagogicznej dzieła Mauricio Amstera i Waltera Reutera. Zaproszenie do udziału w debacie przyjął także Piotr Rypson, jeden z najwybitniejszych badaczy polskiej kultury wizualnej XX wieku, autor licznych publikacji poświęconych historii grafiki, plakatu i typografii, obecnie dyrektor Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury. Wystawa będzie otwarta do 15 lutego 2026.
Elementarz dziełem sztuki
W czasie hiszpańskiej wojny domowej dwaj środkowoeuropejscy twórcy połączyli swoje talenty w niezwykłej misji – nauki czytania i liczenia republikańskich żołnierzy, broniących wolności na froncie. Grafik polskiego pochodzenia Mauricio Amster (1907-1980) oraz niemiecki fotograf i pionier fotomontażu Walter Reuter (1906-2005) stworzyli podręcznik o ogromnej sile wizualnej, który z biegiem czasu stał się punktem odniesienia w sztuce ilustracji i typografii.
Opracowany przez służby propagandowe Republiki „Elementarz antyfaszystowski” [„Cartilla Escolar Antifascista”] łączył obrazy o mocnym oddziaływaniu z przejrzystym i funkcjonalnym układem graficznym. Celem publikacji było z jednej strony nauczanie walczących czytania, a z drugiej – przekazywanie im wartości, takich jak sprawiedliwość czy opór.
Pod pozorną prostotą kryła się rewolucja estetyczna: nowoczesne kroje pisma, dynamiczne kompozycje i język wizualny, który czynił z nauki akt polityczny. Europeana (Europejska Biblioteka Cyfrowa) uznała elementarz stworzony przez Mauricio Amstera i Waltera Reutera za jedno z najwybitniejszych dzieł hiszpańskiej sztuki.
Amster, kluczowy twórca projektowania edytorskiego w Hiszpanii lat 30., i Reuter, fotograf o zaangażowanym spojrzeniu, współpracowali przy dwóch kolejnych edycjach podręcznika, rozszerzając jego treści i doskonaląc makiety oraz ćwiczenia. Po klęsce Republiki obaj emigrowali – Amster kontynuował błyskotliwą karierę w Chile, poświęcając się projektowaniu książek, natomiast Reuter osiadł w Meksyku, gdzie dokumentował historię społeczną kraju.
Niedawne odkrycie 2 200 niepublikowanych negatywów Waltera Reutera pozwoliło wywołać oryginalne zdjęcia, które posłużyły za podstawę jego fotomontaży w republikańskim elementarzu. Ten fotograficzny skarb dołącza do innych wielkich odzyskanych archiwów – Centellesa, Capy, Taro, Chima czy Campañy – poszerzając wizualne świadectwo hiszpańskiej wojny domowej.
Owe fotografie oraz powstałe na ich podstawie grafiki z obu edycji podręcznika po raz pierwszy są wspólnie prezentowane w Polsce – na wystawie w Instytucie Cervantesa. Ekspozycja wzbogacona jest także o plakaty oraz projekty okładek książek i czasopism autorstwa Mauricio Amstera. Liczy 156 prac powstałych między 1931 a 1945 rokiem.
Mauricio Amster (1907-1980)
Urodził się w 1907 roku w polskim Lwowie, w rodzinie żydowskiej. Jako młody człowiek wyjechał do Wiednia, aby studiować sztuki piękne, a następnie kontynuował naukę w berlińskiej Reimann School, jednej z najważniejszych szkół projektowania użytkowego w międzywojennej Europie. Tam zetknął się z nowoczesnymi koncepcjami typografii, projektowania książki i grafiki użytkowej, które ukształtowały jego warsztat: staranność kompozycji, zamiłowanie do kaligrafii i szacunek dla czytelności tekstu.
Okres berliński nie był dla niego łatwy – kryzys ekonomiczny i narastające napięcia polityczne skłoniły go do przeprowadzki. W 1930 roku jego rodak i kolega Marian Rawicz zaprosił go do Madrytu, gdzie początkowo wspólnie tworzyli różne projekty graficzne, a następnie każdy z nich kontynuował swoją pracę samodzielnie.
W wydawnictwie Ulises Mauricio Amster zaprojektował m.in. okładki do „Opium. Dziennika kuracji odwykowej” Jeana Cocteau oraz „Poematu o pieśni głębokiej” Federico Garcíi Lorki. Był również grafikiem czasopisma misyjnego „Catolicismo” oraz lewicowych periodyków, dla których wykonywał fotomontaże. W okresie madryckim powstało także jedno z jego najbardziej emblematycznych dzieł – plakat pierwszej hiszpańskiej retrospektywy twórczości Picassa z 1936 roku.
Podczas hiszpańskiej wojny domowej przyłączył się do strony republikańskiej – jako projektant i uczestnik działań propagandowo-edukacyjnych. Najsłynniejszym przykładem jego zaangażowania jest „Cartilla Escolar Antifascista” [„Elementarz antyfaszystowski”] – wydany w dużych nakładach elementarz dla analfabetów walczących po stronie Republiki. Jego ówczesne prace cechowała klarowność, typograficzny rytm oraz subtelny humor, mimo dramatycznego kontekstu historycznego.
W Hiszpanii nawiązał ważne kontakty artystyczne. Poznał m.in. chilijskiego poetę Pablo Nerudę, co miało bezpośredni wpływ na jego dalsze losy. Po zwycięstwie frankistów sytuacja w Hiszpanii stała się niebezpieczna dla działaczy republikańskich i Żydów. W 1939 roku Amster wraz z żoną Adiną Amenedo, urzędniczką Ministerstwa Oświaty Publicznej, przedostał się do Francji, a stamtąd w 1940 roku wyemigrowali do Chile, które stało się ich nową ojczyzną. Do portu Valparaíso przypłynęli zorganizowanym przez Nerudę statkiem Winnipeg, którym ewakuowała się największa grupa hiszpańskich uchodźców. Na jego pokładzie rozdawano broszurę „Chile was przyjmuje”, którą zaprojektował sam Amster.
W Chile szybko odnalazł swoje miejsce. Pracował dla wydawnictw Cruz del Sur, Zig-Zag, Nascimento, kilku wydawnictw uniwersyteckich oraz Towarzystwa Bibliofilów. Wraz z argentyńskim pisarzem i wydawcą Samuelem Glusbergiem założył antystalinowskie czasopismo „Babel” i wydawnictwo o tej samej nazwie, w którym opracował staranne wydania takich autorów jak Jorge Manrique, Marks i Engels czy Thoreau.
Prowadził też zajęcia i pisał podręczniki z zakresu techniki graficznej oraz zasad kompozycji, kształcąc kilka pokoleń projektantów. Dziś uważany jest za kluczową postać chilijskiego projektowania graficznego drugiej połowy XX wieku.
Chilijska twórczość Amstera była spokojniejsza, klasycystyczna – nadal precyzyjna typograficznie, ale mniej nastawiona na propagandę, a bardziej na estetykę książki i bibliofilską elegancję. Jego ówczesne podejście do projektowania charakteryzowała równowaga pomiędzy funkcją a formą: książka miała być nie tylko piękna, lecz przede wszystkim czytelna. W tym okresie często wykorzystywał powtarzalne struktury architektoniczne, np. motyw cegieł, które stały się jedną z jego wizualnych wizytówek. Choć adaptował niektóre modne nurty, jak op-art czy pop-art, jego prace zachowały spójny, rozpoznawalny język wizualny.
Zmarł w Santiago w 1980 roku, pozostawiając po sobie setki okładek książek i czasopism. Styl Amstera można podsumować jako połączenie precyzji typograficznej, oszczędności formy, humanistycznego humoru i zdolności do adaptacji do różnych kontekstów – od propagandowego materiału wojennego po eleganckie wydania bibliofilskie.
Walter Reuter (1906-2005)
Urodził się w 1906 roku w Berlinie i tam spędził wczesną młodość. Uciekł jednak z rodzinnych Niemiec przed nazistowskimi prześladowaniami i w 1934 roku osiadł w Maladze. Po puczu Franco w lipcu 1936 roku zasilił szeregi republikanów i rozpoczął błyskotliwą karierę fotograficzną.
Dokumentował obronę Madrytu dla gazety „Juventud” i otrzymał stanowisko głównego fotografa w dzienniku „Ahora”. Będąc przyjacielem i bliskim współpracownikiem Roberta Capy i Gerdy Taro, publikował również na łamach francuskiego czasopisma „Regards”.
W czasie, gdy powstawał „Elementarz antyfaszystowski”, Walter Reuter był fotografem Komisariatu Propagandy, odpowiedzialnym również za jego archiwum fotograficzne. Udział w pracach nad drugim wydaniem podręcznika pozwolił mu spotkać się z przyjacielem Mauricio Amsterem i latem 1937 roku pracowali razem przy różnych projektach Ministerstwa Oświaty Publicznej.
W 1942 roku, po klęsce Republiki i okresie uwięzienia we Francji oraz w obozie w Algierii, Reuter wyemigrował wraz z rodziną do Meksyku. Tam rozpoczął się nowy etap jego życia – nadal pracował dla czasopism i agencji fotograficznych, ale przede wszystkim poświęcił się dokumentacji meksykańskiej rzeczywistości społecznej i przemysłowej, skupiając uwagę na społecznościach rdzennych, ich kulturze i obrzędach.
Jego twórczość charakteryzuje się silnym zaangażowaniem społecznym i humanistycznym podejściem. Portretował ludzi z empatią, często w ich naturalnym środowisku, co nadawało jego zdjęciom głębię i autentyczność.
Zmarł w Cuernavaca w 2005 roku, w wieku 99 lat. Jego dorobek przechowywany jest w Archiwum Fotograficznym Waltera Reutera w Meksyku i obejmuje około 100 000 negatywów. W 2023 roku archiwum zostało wyróżnione przez UNESCO jako część programu „Pamięć Świata” [„Memory of the World”].
Źródło: Instytut Cervantesa w Warszawie
Zdjęcia: Weronika Bazydło
