Desde tiempos precolombinos, los zapotecas del Istmo de Tehuantepec reconocían a las muxes como parte de un tercer sexo, distinto tanto del hombre como de la mujer. Algunas formaban parejas monógamas con hombres, otras con mujeres; algunas vivían en grupos y tenían hijos.
La palabra “muxe” podría derivar del español “mujer”, pronunciada en el siglo XVI como muller, y adaptada al zapoteco.
En la cultura zapoteca, el poder no está monopolizado por lo masculino. La sociedad ha tenido desde siempre una fuerte tendencia matriarcal: mientras los hombres cazaban o cultivaban, las mujeres controlaban el comercio y las decisiones económicas. En este contexto, las muxes, al asumir roles tradicionalmente femeninos, ocupaban una posición respetada dentro de la estructura social familiar.
Más allá del género: roles, arte y función social
Las muxes son, en su mayoría, personas asignadas como hombres al nacer que adoptan roles femeninos, tanto en vestimenta como en trabajo y comportamiento. Sin embargo, no todas se identifican plenamente como mujeres; muchas se reconocen como muxes, un género diferente, ni hombre ni mujer.
Dentro de la sociedad zapoteca, desempeñan papeles importantes: cocineras, bordadoras, artesanas, creadoras de ornamentos y maquillistas. Son guardianas de las tradiciones textiles y culturales. En celebraciones como las velas (festividades comunitarias multiday) ellas se encargan de preparar decoraciones, bordar trajes y altavoces culturales.
Además, existen subcategorías dentro de las muxes:
- Gunaa: quienes adoptan una identidad femenina completa, con relación heterosexuales hacia hombres.
- Nguiiu: quienes se identifican como hombres homosexuales y mantienen identidad masculina, a veces sin vestirse con ropa femenina.
Voces propias: vidas, curiosidades y figuras inspiradoras
Muchas muxes son cuidadoras de ancianos y guardianas del hogar; en algunas familias se cree que tener una muxe es una bendición, pues “se quedará en casa, cuidará a padres y conservará tradiciones”.
Aunque gozaban de cierto estatus, esta aceptación no significa ausencia de desafíos. Fuera de su comunidad, aún enfrentan discriminación, estigmas e imposibilidad de acceder a ciertos espacios públicos, como baños o empleos formales, condenándolas a trabajos artesanales o informales
Personajes clave:
- Lukas Avendaño: artista performativo y antropólogo muxe cuya obra explora la identidad de género entre los zapotecas. En su pieza Réquiem para un alcaraván (2012) reflexiona por medio del arte sobre la muxeidad como un “hecho social total”.
- Eli Bartolo Marcial: activista zapoteca que fundó una organización de sensibilización sobre VIH/SIDA y publicó Las otras hijas de San Vicente (2010), documentando historias de muxes en Juchitán
Curiosidades:
- Las muxes han estado presentes en portadas de revistas como Vogue México y en documentales internacionales, destacando su visibilidad contemporánea.
- En Juchitán, hay un estimado de unos 3 000 muxes en la región
Tradición vs. modernidad: los desafíos que persisten
Aunque las muxes siguen siendo valoradas en su cultura local, el contexto actual trae tensiones. La globalización y los discursos conservadores han generado rechazo hacia identidades no binarias originarias. Aun con avances en derechos LGTBI, persisten discursos de odio y exclusión.
En la cultura popular, la representación ha avanzado: la serie de Netflix El secreto del río aborda la vida de las muxes con autenticidad y sin clichés, gracias al trabajo colaborativo con la comunidad local (turn0news31). Actriz Trinidad González destaca cómo este tipo de historias ayuda a visibilizarlas y sensibilizar al público
Reflexión final:
Las muxes son un ejemplo vivo de que el género puede entenderse de forma diversa, que hay identidades que rompen con lo binario y que se entrelazan profundamente con la historia de un pueblo y sus estructuras comunitarias.
Conclusión
Este artículo explora la riqueza cultural de las muxes zapotecas: cómo desde hace siglos han formado parte del tejido social; su papel clave en la economía doméstica y cultural; los estigmas que enfrentan hoy; y cómo emergen como símbolos de resistencia, identidad y dignidad.
La historia de las muxes es una invitación a replantear nuestros paradigmas de género y aprender de los que han convivido con esta diversidad ancestral con naturalidad.
Autoría e imágenes: Walle
Od czasów prekolumbijskich Zapotekowie z regionu Istmo de Tehuantepec uznawali muxes za część trzeciej płci, odrębnej od kobiety i mężczyzny. Niektóre z nich tworzyły związki monogamiczne z mężczyznami, inne z kobietami; niektóre żyły w grupach i miały dzieci.
Słowo „muxe” może pochodzić od dawnego zapisu hiszpańskiego słowa „mujer” (kobieta), wymawianego w XVI wieku jako muller, które zostało przekształcone w języku zapoteckim.
W kulturze zapoteckiej władza nie była zdominowana przez męskość. Społeczeństwo miało zawsze silne tendencje matriarchalne: mężczyźni polowali lub uprawiali ziemię, a kobiety zarządzały handlem i podejmowały decyzje ekonomiczne. W tym kontekście muxes, przyjmując tradycyjne role kobiece, zajmowały szanowane miejsce w strukturze społecznej i rodzinnej.
Poza płcią: role, sztuka i funkcja społeczna
Muxes to w większości osoby przypisane przy urodzeniu do płci męskiej, które przyjmują role kobiece – zarówno w ubiorze, jak i w pracy czy zachowaniu. Nie wszystkie jednak identyfikują się jako kobiety – wiele uważa się po prostu za „muxes”, odrębny gender, niebędący ani mężczyzną, ani kobietą.
W społeczeństwie zapoteckim pełnią istotne role: kucharki, hafciarki, artystki, twórczynie ozdób, wizażystki. Są strażniczkami tekstylnych i kulturowych tradycji. Podczas uroczystości takich jak velas – wielodniowe święta społeczności – to właśnie one przygotowują dekoracje, haftują stroje i odpowiadają za oprawę artystyczną.
Istnieją też podkategorie wśród muxes:
- Gunaa – osoby przyjmujące w pełni tożsamość kobiecą, zwykle w związkach z mężczyznami.
- Nguiiu – osoby identyfikujące się jako homoseksualni mężczyźni, zachowujące męski ubiór i tożsamość, często bez przyjmowania ról kobiecych.
Własne głosy: życie, ciekawostki i inspirujące postaci
Wiele muxes opiekuje się osobami starszymi i domem; w niektórych rodzinach uważa się, że narodziny muxe to błogosławieństwo, bo „zostanie w domu, zaopiekuje się rodzicami i zachowa tradycje”.
Choć cieszą się lokalnym szacunkiem, nie oznacza to braku wyzwań. Poza swoją społecznością nadal napotykają na dyskryminację, stygmatyzację i brak dostępu do wielu przestrzeni publicznych, co często ogranicza je do pracy nieformalnej lub rzemieślniczej.
Znane postacie:
- Lukas Avendaño – artysta performatywny i antropolog muxe, którego twórczość eksploruje kwestie tożsamości płciowej wśród Zapoteków. W dziele Réquiem para un alcaraván (2012) przedstawia muxe jako „społeczny fakt totalny”.
- Eli Bartolo Marcial – aktywista zapotecki, założyciel organizacji wspierającej walkę z HIV/AIDS oraz autor książki Las otras hijas de San Vicente (2010), dokumentującej historie muxes z Juchitán.
Ciekawostki:
- Muxes pojawiły się na okładce “Vogue México” i w międzynarodowych dokumentach, zyskując coraz większą widoczność.
- W samym Juchitán mieszka około 3 000 muxes.
Tradycja kontra nowoczesność: wyzwania, które trwają
Choć muxes są cenione w swojej lokalnej kulturze, współczesność niesie ze sobą napięcia. Globalizacja i konserwatywne narracje generują nowe formy odrzucenia wobec niebinarnych tożsamości. Pomimo postępów w prawach osób LGTBI, nadal istnieją dyskursy nienawiści i wykluczenia.
W kulturze popularnej następuje jednak zmiana. Serial Netflixa El secreto del río pokazuje życie muxes w sposób autentyczny i wolny od stereotypów, z udziałem samych członków społeczności. Aktorka Trinidad González podkreśla, że takie historie zwiększają widoczność i empatię wobec muxes.
Ostatnia refleksja:
Muxes są żywym dowodem na to, że płeć można rozumieć w sposób inny niż binarny – jako część tożsamości głęboko zakorzenionej w kulturze i strukturze społecznej. Ich istnienie to nie tylko tradycja, ale także przyszłość różnorodnodności.
Podsumowanie
Ten artykuł przedstawia bogactwo kultury muxes: ich historyczną obecność w społeczeństwie zapoteckim, znaczenie w gospodarce domowej i kulturze, wyzwania społeczne, oraz ich siłę jako symbolu tożsamości i godności.
Historia muxes to zaproszenie do przemyślenia naszych pojęć o płci i nauczenia się od tych, którzy od wieków żyją w harmonii z różnorodnością.
Tekst i zdjęcia: Walle
